Morandé 80

Logotipo Morandé 80
FEYCHI LIWEN MONEDA MEW

Jorge Escalante Hidalgo ñi wirin

Martes antü 11 konchi septiembre küyenh 1973 txipantu mew, ti Ñizol Salvador Allende puwi La Moneda mu püchi rupalelu 07.00 txoy liwen mew. Kimtukuni ñi miyawmeken  rupachi punh ti tropa Santiago mu. Feychi martes puliwen mu, ti Armada genkawkületuy Valparaiso ñi pu rüpü mew.

Ti Ñizol konpulu Palacio mew kompañnieyu kiñeke che konkülelu ñi txokiñche Grupo de Amigos Personales mew, GAP. Feychi txoy antü mew zew tukuni kiñe casco kuñiwtukuwam ka nüyawli kiñe txalka AK-47.

Ñi edecán naval ñi casco gerkey, comandante Arturo Araya Peeters pigelu. Ti comandante Araya yenerkefi feychi 29 konchi junio küyenh 1973 txipantu mew, tañi kuñiwtukuwam feychi malon mu chew ti Ejercito zuamürkefuy ñi nentutuafel ti gobierno Unidad Popular pigelu, welu elufi ta Presidente.

Allende mütxümi ñi pu ministro ñi matu puwal Palacio mew. Kiñeke kizu ñi zuam mew liwen mu puwkeygün. Kizu ñi pu GAP afkazineyu, püramneygün txalka llankaforo mew.

Mari regle che konkülelu Policía de Investigaciones “Sección Presidencia de la República” mew, kuñiwtukuyawfilu ti Ñizol ka ñi jefe Juan Seoane, afkazinefigün ti Jefe de Estado.

Moneda mew awükan txoytun antü rupaley. Allende llowi kiñeke zugu. Pu militares amulerkey willi ka pikun püle ñi wallpaymayafiel ta gobierno ñi sede, zuamnerkefuygün wewün mew ñi nentutuafel ti Ñizol.

Epe akulelu 09.00 txoy liwen, Allende ñi secretaria, Miria Contreras Bell, poyenkechi La Payita pigekelu, txipay chew ñi mülepelu Cañaveral mew, ina piren mapu Santiago. Kompañnieyu ñi wentxu püñeñ Enrique Ropert ka ti jefelelu GAP mew, Domingo Blanco, Bruno pigey ñi político üy. Kiñeke GAP amulerkeygün kagelu amukawe mew afkazi.  Zuamfuygün ñi kompual calle Morandé 80 mew welu katxütulerkey chew ñi kompupeyüm. Nüeyuegün ta pu Carabineros chew ñi kompupefelchi rükümtuwe mew ka yefemgeygün Intendencia de Santiago mew, puñma mew mülelu.

Miria Contreras ñiwankechi lef txipafemturkey ka pepi konpuy Palacio mew. Domingo Blanco ka ñi püñeñ femlaygu. Feychi mu, Blanco petu ñamküley. Ropert rupayelu mufün antü lhagümgey ka fey ñi kalül pegetuy Mapocho lewfü mu.

Pu edecanes zuamneygün ñi wewal

8.30 txoy antü mew, ti Ñizol ñi küla edecan, teniente coronel de Ejército gekelu, Sergio Badiola, capintankülelu fragata de la Armada mew, Jorge Grez, ka ti comandantelelu Grupo de la Fuerza Aérea mew, Roberto Sánchez, werküeyu egün ñi pu comandante jefelelu ñi konpual Moneda mew. Zuamigün ñi txipatual pial ta Ñizol. Txipatuafel müten. Müley ta kiñe Fuerza Aérea ñi avión ñi püneal zuamülmi pigey, kizugeal, ñi reñma, ka kiñeke autoridades*. Ka mapu ñi amutual chew ñi llowgele ñi müleymupual. Welu may ta kiñe fütxa mapu mu mülelu feytachi continente americano mu müten pigey.

Ti Ñizol, yenelu ñi txalka AK llagka foro mu, allkütuymafi ñi zugu ta pu edecanes welu wüñolzuguy ñi wewgenual:

“Kiñe zugu pian, inche ta wewgelayan. Gütxamkayafun ti küla pu comandante jefelelu inchiñ welu wüne norümliyiñ kiñeke zugu. Eymün ta wülzugutuaymün tüfamu txipatulmün. Tüfamu ta mogelen nentugelayan. Chumteymayanürme feytachi txalka mu inkawan. Kiñelewechi tiro mu txalkatuwan feytamu, wünh mew”.

(Femgechi feypigun ti pu edecanes amulechi zugu mu rol: 1032-73  Primera Fiscalía Militar de Santiago mu, Fiscal Joaquín Erlbaum, konpachi 12 septiembre küyenh 1973 txipantu. Feymu nentuygün ñi zugu kom mogetxipalu La Moneda mew ka kom pu oficiales militares muntukompulu Palacio mew rupachi txof-txofün).

Kiñeke GAP katxütuymafigün ñi txekan ta kiñeke edecanes txipaletufulu Palacio mew. Ti Ñizol newentu nentuy ñi zugun ñi eluymageal rüpü ñi txipatualegün.

Ti general Augusto Pinochet, comandante en jefe del Ejercito gelu, ellkawkechi amulnefi ti fütxa kewatun regimiento de Telecomunicaciones mew, Santiago ñi puel mapu püle.

Rupan txawülu pu edecanes egün, Pinochet ñi pin mu, ti almirante Patricio Carvajal Ministerio de Defensa mu mülelu mütxümfi ti Ñizol tañi feypiafel ñi wewüluwal, Allende ka femlayan pieyu. Ilkulen llowzugufi; “Vayanse a la mierda almirante” pi.

Wechurpuchi yafütun

Feychi 11 konchi septiembre küyenh, ti Ñizol Salvador Allende zuamnefuy ñi kimelafiel ta tüfachi mapu kiñe cadena nacional mew, tañi txawüluwal kom pu che kiñe plebiscito mu ñi zewmatutual ti Constitución Política 1925 zewlu. Ayinefuy ñi kimelafel ka ramtuafel ta pu che ñi “Bases para la Reforma de la Constitución Política del Estado”.

Allende llowüymafi ñi pu kaiñe Democracia Cristiana ñi zuguntuku, küzawmayafel kizu ñi programa de gobierno mew. Feymu, zuami ñi kintuyal ta rekül ka kellu tukuafel ñi gobierno mew. Femgechi, zuamfuy ñi katxütuafel ti zew pewfaluwkülechi golpe de Estado.

Wüyagechi ragiantü, lunes 10, Allende feypikunufi kom pu amulzuguwe televisión ka radio ñi txür nentual kiñe zugu feychi 11 mu. Feypiafulu ñi muleal kiñe plebiscito günezuamafel ta pu che feychi reformas constitucionales, kizu ka ñi pu kellu ñi zewmamekel kompachi 1972 txipantu mew.

“Txürüwle kam txüwüwnole DC kam kake pu partidos mülelu  Gobierno ñi coalición (UP) mu, ti Ñizol Allende zew kimnekey ñi ramtuafel kom ñi pu che tañi chem rüpü ñi inayal feytachi fütxa mapu. Femgechi tukulpaney ñi kelluketew chi wentxu, ti español Joan Garcés, ñi chillka Allende y la experiencia chilena pigelu mew (Editorial Ariel, Barcelona, 1976).

“Lunes 10 konchi septiembre küyenh, kiñe ka ragin txoy nagkülechi antü. Liwenkülelu petu mütxümenew Augusto Olivares. Ti Ñizol ayürkey ñi amual yafütumeal La Moneda mew. (…) Kochi iyael mew, Allende feypi ñi chemu tañi txawülen (kake pu asesores ka ministros inchiñ)”.

Garcés wirintukuy ñi chillka mu chem ñi pin ti Ñizol:

“Zuamkülen ñi werkülal tüfachi mapu mu kiñe txoy zugu. Mütxümüwyiñ tayiñ femafel tüfachi punh. Zew kimtukuney ta pu amulzugulwe radio ka televisión. Falin zugu ta tüfa feymu küme küzawmayafiyiñ. Feymu chi zoy kümeafuy ñi zugual wülewüla ragiantü mew. Chumgechirme, küpa nentufun ti zugu petu ñi txawünon ti Consejo Nacional de la Democracia Cristiana, wüle nag antü. Pu demócratacristianos kimneaygün inche ñi rakizuam petu ñi llitunon ta txawün”.

Feychi 11 antü 10.30 txoy liwen mu, Allende mütxümfi kom ñi kompañnetew La Moneda mew, kiñe lef txawün ti salón Toesca mew.

Kimelfiegün kizu ñi mogenmu txipachi rakizuam: “Tañi pilenmu ta wechurpuan ñi weychan tañi pu GAP inchiñ”. (Ka femgechi, feypiyeygün montuchi pu funcionarios Investigaciones mu küzawkelu).

Püchi rupalechi antü, kiñeke GAP elkünigün kiñe ametralladora pigechi txalka punto 30 segundo piso mew azkintu amulkunufigün Plaza de la Constitución mew. Wüño txalkatuamulfigün ta pu militares zew petu txalkatuamulmekefiluegün ta Palacio.

Txopümkageaymün 10 minutos mew

Rupalu zew 10.30 txoy liwen antü, directorkülelu Escuela de Carabineros mew, coronel José Sánchez, mütxümamulfi La Moneda mu ta Claudio  Venegas, jefelelu pu kamañkelu ta Palacio mu. Kom nentutuaymi tami pu che mülelu pu Palacio mew pi amuli: pu Carabineros afkazinewigün Fuerzas Armadas egün, feypifi. Kom nentuaymi pu guardia ñi armamento müleyelu feymu. Pepi nentugenole, wecharkageay.

Ti Ñizol ñi pu küwü kurükurüwey chumte ñi txalkatuamulmekefiel tañi pu kaiñe.

Allende mütxümfuy ñi kure mütxümüwpechi pañilwe mew, Hortensia Bussi, Tomas Moro mülepeyem mew. Kimüwi ñi allkütuneymagen  ñi gütxam fey kam nüwkülelu ti línea Estado Mayor General del Ejercito mew feyta mülelu Ministerio de Defensa mu. 

Pülleymanewchi fütxake edificio, wenuleyechi piso ka terrazas mew, pu küzawfe txalkatuamulyefi  ta pu militares küpa apümnagümnefilu ti gobierno.

11.00 txoy liwen antu, ti almirante Patricio Carvajal La Moneda mu mütxüm amulfi ta José Tohá, ministro del Interior ka Defensagekefulu. Feypifi ñi txopümkageal mari minutos mew ti La Moneda Hawker Hunter pigechi avión mew nielu ti Fuerza Aérea. Feywüla muntupualu konyepule pu militares tüfaegün zew petu wallpaymayawülfigün ti Palacio. Ti almirante feypifi ta Tohá ñi chem pietew ta Allende mütxümpefilu ñi feypial tañi wewfaluwal fillke “lukatun” mew.

Tohá feypifi ta Ñizol ñi txopümkageal ta Palacio küpaleyechi minutos mew.

 

Feytachi zugu mew, ti sede de Gobierno mu zoy kagewi ñi mülen. Allende feypifi ñi pu ñawe Beatríz ka Isabel ñi txipatual La Moneda mew, pu küzawfe egün tati liwen mu puwpechi küzawal. Welu ñi secretaria Miria Contreras feyentulaeyu, afkazianeafel ta zuami. Ti pu epe regle mari pu che kompañnelfilu ta Ñizol, matu kintuyawligün chew ñi kuñiwtuwam mülele ti txopümkawün.

Nagyepachi bombas pu aviones mew fillpüle wecharkayey ka llitulüy lhüfkonün fillke welliñ.

Afkonkülu ti txof-tofkawün, ti periodista Augusto Olivares, kellukefilu ti Presidente, ñi txalka mu txalkatuwi logko mew fey lhagümüwi.

Ñüküfnagün EL PERRO ñi zuam mu

Allende günezuami ñi wewnegen. Feypifi kom ñi pu che petu mülelu kizuegün ñi elkunuwal kiñe wif mew, tañi wüluwal. Nagpe kuikui mu egün ñi txipatual La Moneda mew Morandé 80 ñi rükümtuwe püle. Feypikunuy ñi kizu inagechi txipayal.

Llituy pu che ñi wifkunuwün. Ñi age mu egün kimfali ñi llakzülen wewnegeluegün. Kiñeke küllenküleygün. Ti Ñizol feypifi ta “La Payita” ñi wüneleal feychi wif mu. Kintulelgi kiñe püchi mamüll ka kiñe lüg delantal witxampüramneal txipale. Fey ñi wewgel pileal. Fey ta afkülechi pewma, lhüfkonkületuy kom ti Palacio chew ñi mülekefumüm.

Petu ñi nagnon egün, Allende weñagkülelu rekeletuy. Nentutufi ti casco ñi edecan naval gekefel lhagümgelu 26 rupachi julio küyenh mu, ka kiñe minuto ñüküfküleayiñ pi ñi kelluyemgeal Augusto Olivares: ti poyen Perro.

Pellkelefel ti amulechi fütxa kewanh mu, kom azkintufigün ta Ñizol ka ñüküfkülewigün. Kiñeke naglogkoygün. Kiñeke wenu mapu azkintupüramigün ragi kütxalmu.

Afkülechi maneluwün mew reke, Allende wirari:

¡Chew müley ta pu che…chew müley ta pu che…chew müley ta pu che…!

Welu ti pu che gelay…ti pu brigadas gelay…ti pu cordones industriales gelay…ti pu comandos comunales gelay…ineynorme gelay..re müleygün kizumu afkazilelu wecharnagkülechi ka lhüfkonkülechi La Moneda mew.

Fürenkechi ñüküfnagtuy kom. Llituy ti nagün kuikuimu.

Wekuntu, ñi chumgechilerpual egün kimlaygün. Ti pu lobo neyküley ka güñüley.

Allende konürpuy ti welliñ Salón Independencia pigelu mew. Wechunkülerpulu wif mu allküygün ti wirar…fütxa wirar…

“Allende wewgelayay mierda…”

(Ka femgechi zugu, Fernando Pino Abarca, funcionario Policía Investigaciones).

Kiñe…epu pefalnochi txalkatun rupayey. Ti médico Patricio Guijón ka ti detective Pedro Valverde lefigu ti salón mu. Ti rükümtuwe ella nentugülali. Ti Ñizol anüley kiñe wagku mew. Ñi logko nagkintuli…txeygoli…ti txalka AK petu müli ñi küwü mew.

Sergio Osvaldo Badiola Broberg ñi zugu (testigo)

Wechurpuchi kewan

14.00 txoy antü mu pu militares kompuygün Palacio de Gobierno mew, werküneyu egün ti general del Ejercito, Javier Palacios pigelu:

“Kompun Palacio mu Morandé 80 ñi rükümtuwe püle, llag yenefin pu soltaw inche ñi günen mu (…) Azkintun ñi nagkülen kuikui mu fentxen che, nagküleyepay GAP, médicos ka pu che Investigaciones mu küzawkelu, feyentulelu egün ñi wewnenegen pial. Kagelu txokiñ amulni ñi newentulen wewgenual, fillpüle La Moneda mew wiñotxalkatunetueyinmu. Werkün kiñe txokiñ che ñi nentuyemeafel ti pu che, kom wellin mew,  alün che wewgelayayiñ pilepelu penagümgeygün,  yeñeyepaygün ambulancias mew tüwlu Servicio Nacional de Salud mew”

(General Javier Palacios ñi pin zugu ).

Wekun, pu militares awükameketufi tati pu wülüwchi che. Txanakunuwpe egün inaltu rüpü. Kiñe tanque amuli tañi txaymayafiel egün. Tünkünuwi püllepulu. Kom afi. Fewla llituy kom ta konünpa zugugetulu…afnochi tukulpan.

Fuente: Proceso rol: 1032-73 de la Primera Fiscalía Militar de Santiago, Fiscal Joaquín Erlbaum, iniciado el 12 de septiembre de 1973.

 

Tukulpan zugu rupalu 50 txipantu ti golpe de Estado

Previous slide
Next slide

Kompalu 9 konchi septiembre küyenh 2023 mew, puñmanefilu ta rükümtuwe Morandé 80 La Moneda mew müley kiñe monolito tukulpayafiel ta 38 che nügelu ka ñagümfalgelu kam lhagümgeyechi che feychi 11 konchi septiembre küyenh 1973 txipantu mew. Ñi pu üy wirintukuley ti kura rüpü mew tañi feypileyal chumte ñi newentulefel egün feychi txopümkawün rupalu Palacio de Gobierno mew.

Scroll to Top